Review sách - Why We Do What We Do: Lý giải động lực hành vi sâu sắc nhất của con người

Làm thế nào để thúc đẩy con người hành động? Câu hỏi này đã được đặt ra từ rất lâu và có nhiều cách tiếp cận khác nhau. Trong quá khứ, nhiều nhà tâm lý học đã áp dụng lý thuyết của học viện hành vi (behaviorism) để giải quyết vấn đề này. Họ tin rằng con người có thể bị điều khiển bằng hệ thống phần thưởng và trừng phạt. Nhưng liệu đây có phải là cách hiệu quả nhất không?

Trong cuốn sách "Why We Do What We Do", tác giả Edward L. Deci, một nhà tâm lý học nổi tiếng, đã đưa ra quan điểm khác biệt. Ông cho rằng thay vì tập trung vào điều khiển hành vi bên ngoài, chúng ta nên nuôi dưỡng động lực nội tại của mỗi người.

Cuốn sách khởi đầu bằng việc phân tích những hạn chế của phương pháp sử dụng phần thưởng và trừng phạt. Cụ thể, cách này thực sự có thể tạo ra phản ứng ngắn hạn, nhưng dài hạn sẽ làm suy giảm động lực nội tại và niềm vui khi thực hiện công việc. Hơn nữa, con người còn có xu hướng tìm cách đi tắt đón đầu, chỉ làm đúng mức tối thiểu để đạt phần thưởng.

Thay vào đó, tác giả đề xuất cách tiếp cận dựa trên lý thuyết tự quyết (self-determination theory) mà ông đồng sáng lập. Lý thuyết này cho rằng con người có 3 nhu cầu tâm lý cơ bản: tự chủ, năng lực và quan hệ.

• Tự chủ: Mong muốn được tự quyết định hành động của mình, thay vì bị áp đặt hay kiểm soát từ bên ngoài.
• Năng lực: Mong muốn làm tốt việc mình đảm nhận, cảm thấy mình có khả năng thực hiện thành công.
• Quan hệ: Mong muốn gắn kết, được quan tâm và hỗ trợ từ những người xung quanh.

Khi 3 nhu cầu này được đáp ứng tốt, con người sẽ tự động tìm thấy động lực nội tại mạnh mẽ để theo đuổi mục tiêu. Họ sẽ tự giác, hứng khởi thực hiện công việc chứ không cần bị ép buộc hay kiểm soát.

Vậy làm thế nào để vừa đáp ứng các nhu cầu trên nhưng vẫn duy trì kỷ luật và năng suất? Tác giả đưa ra một số ví dụ thiết thực:

• Đề cao tính tự chủ: Giải thích lý do, trao quyền chọn và tự quyết nhiều nhất có thể, tránh áp đặt.
• Thiết lập giới hạn hợp lý: Cần có giới hạn để trẻ hiểu về trách nhiệm, nhưng giới hạn cần linh hoạt, có lý do chính đáng và hệ quả phù hợp nếu vi phạm.
• Đặt mục tiêu và đánh giá hiệu quả: Hãy cùng nhau đặt mục tiêu, lựa chọn mục tiêu phù hợp và có độ thách thức vừa phải. Đánh giá cần dựa trên tiêu chí rõ ràng, khách quan.
• Tránh kiểm soát bằng yêu thương: Đừng rút tình cảm đi khi trẻ làm sai. Thay vào đó, giữ thái độ nhất quán về tình yêu thương.

Edward L. Deci trình bày các quan điểm trên một cách logic, dễ hiểu, với nhiều ví dụ thực tế và nghiên cứu khoa học để chứng minh. Ông không chỉ nêu ra vấn đề mà còn đưa ra giải pháp thiết thực. Các kiến thức trong cuốn sách đều rất ứng dụng cao cho cả phụ huynh, nhà giáo dục lẫn nhà quản lý.

Đối với phụ huynh, sách giúp hiểu rõ hơn tâm lý trẻ, cách dạy con tự giác chứ không dùng thưởng phạt. Đối với nhà giáo dục, sách giúp xây dựng môi trường học tập khuyến khích sự tự động viên và đam mê học tập ở học sinh. Còn với nhà quản lý, sách giúp xây dựng văn hóa tổ chức và cách quản lý nhân viên hiệu quả, thúc đẩy động lực nội tại ở mỗi nhân viên.

Một số ý tưởng cụ thể mà phụ huynh và nhà giáo dục có thể vận dụng:

• Giải thích cho trẻ hiểu về bài học, tại sao nó quan trọng, thay vì bắt học thuộc lòng.
• Cho trẻ chọn cách học phù hợp: online, sách, hoặc thực hành.
• Cho trẻ tự lên lịch học và kiểm tra thay vì ép buộc theo lịch cứng.
• Khen ngợi tiến bộ của từng học sinh, không so sánh điểm số giữa các bạn.
• Hỏi ý kiến học sinh về hoạt động ngoại khóa và cách học trên lớp.
• Hạn chế tối đa hình thức thi cử và chấm điểm so sánh.

Một số ý tưởng cho nhà quản lý:

• Cho nhân viên tham gia đặt mục tiêu và lên kế hoạch. Đừng áp đặt mục tiêu.
• Giải thích cho nhân viên hiểu về mục đích công việc và cách đóng góp của họ.
• Tạo môi trường làm việc thoải mái, có sự tương tác và hỗ trợ lẫn nhau.
• Tránh kiểm soát quá mức bằng các quy định cứng nhắc. Để nhân viên tự quyết định cách thức làm việc.
• Khuyến khích học hỏi để nâng cao năng lực thay vì chỉ trích khi mắc lỗi.

Why We Do What We Do là một cuốn sách mang tính thực tiễn cao, với nhiều lời khuyên sâu sắc dựa trên nghiên cứu khoa học. Sách giúp độc giả nhìn nhận lại cách thức tạo động lực cho bản thân và những người xung quanh một cách hiệu quả hơn. Bookee đánh giá đây là cuốn sách đáng đọc với những ai quan tâm đến việc nuôi dưỡng tiềm năng và nâng cao năng suất làm việc của con người.