Review sách Meditations của Marcus Aurelius

Meditations được Marcus Aurelius viết cách đây gần 2000 năm và vẫn được xem là một trong những kiệt tác về tư tưởng tâm linh và đạo đức. Đây có lẽ là văn bản duy nhất trong loại hình này từng được viết ra, ghi lại những suy nghĩ, trăn trở riêng tư của người đàn ông quyền lực nhất thế giới thời bấy giờ. Với sự am hiểu sâu sắc về tâm lý con người, Marcus đưa ra những lời khuyên trí tuệ và chỉ dẫn thiết thực về mọi khía cạnh của cuộc sống, từ cách sống trên thế giới cho đến đối phó khó khăn và tương tác với mọi người.

Nếu tìm kiếm hình mẫu nhà Vua triết gia của Plato trong thế giới thực, chúng ta không thể không liên tưởng đến Marcus Aurelius - người cầm quyền Đế chế La Mã gần 2 thập kỷ. Dẫu vậy, chính Marcus có lẽ sẽ từ chối danh hiệu đó.

Meditations có thể được xem như những bài "tập thiền" viết ra để trấn tĩnh bản thân trước áp lực và hỗn loạn của cuộc sống thường nhật, một thứ sách tự giúp đỡ tinh thần. Marcus dùng triết học như một liệu pháp an ủi, nâng đỡ tinh thần.

Rõ ràng Marcus không hề có ý định cho bất kỳ ai khác đọc Meditations ngoài bản thân mình. Có vẻ ông không đặt tiêu đề cho tác phẩm. Ông viết Meditations từ năm 170 đến 180 sau CN, trước khi qua đời năm 58 tuổi. Đó là giai đoạn đặc biệt khó khăn, u ám đối với ông. Những năm cuối đời, ông phải trải qua "chiến tranh và hành trình xa nhà". Sau khi ông mất, người kế vị là Commodus - một bạo chúa suy đồi, tệ hại hơn rất nhiều so với người cha vĩ đại.

Trong thời đại đó, triết học không chỉ đơn thuần là một môn học để tranh luận, mà còn mong đợi nó đem lại một "lối sống" - tập hợp những nguyên tắc sống.

Một trong những tư tưởng triết học đặc biệt truyền cảm hứng cho Marcus là Chủ nghĩa Khắc Kỷ - nguồn gốc của những khái niệm, thuật ngữ chính trong Meditations.

Ngày nay, Marcus Aurelius được xem là nhà Khắc Kỷ điển hình. Tuy nhiên, Marcus có lẽ sẽ trả lời mình theo học đơn giản là "triết học" chứ không phải "Chủ nghĩa Khắc Kỷ". Mặc dù Meditations dựa trên nền tảng Khắc Kỷ, Marcus cũng tham khảo nhiều nhân vật khác như Socrates, Heraclitus thậm chí cả trường phái Epicurean đối lập, bởi ông coi trọng chân lý hơn là người nói.

Về Chủ nghĩa Khắc kỷ

Một trong những học thuyết cốt lõi của tư tưởng Khắc kỷ là thế giới được tổ chức một cách có lý trí và nhất quán. Nó được chi phối bởi một lực lượng thấm nhuần khắp nơi mà các nhà Khắc kỷ gọi là “logos” - một lực tương tự Đạo đối với Đạo giáo.

Logos biểu trưng cho tư duy hợp lý và liên kết. Nó tồn tại trong mỗi cá nhân dưới dạng lý trí, và trong vũ trụ là nguyên lý hợp lý tổ chức vạn vật. Do đó, tính logic và tư duy minh mẫn cho phép con người sống hài hòa với logos.

Mọi sự kiện đều do logos chi phối, tuân theo chuỗi nhân quả không thể phá vỡ, tạo nên một hệ thống có tính quyết định cao để lại ít chỗ cho ý chí tự do. Tuy vậy, các nhà Khắc kỷ cho rằng ý chí tự do vẫn là sự tuân phục tự nguyện trước những gì không thể tránh khỏi.

Trong các trường phái triết học lớn, Khắc kỷ có sức hấp dẫn mạnh mẽ nhất. Khắc kỷ luôn khuyến khích tham gia đời sống công cộng, điều này tạo sự đồng cảm với giới quý tộc La Mã. Ban đầu, Khắc kỷ là một hệ thống toàn diện, hướng tới ôm trọn mọi tri thức. Trong khi đó, Khắc kỷ La Mã là một kỷ luật thực tiễn - một thái độ sống.

Trong Meditations, Marcus cố gắng trả lời các câu hỏi về cách sống đúng đắn, làm thế nào để chắc chắn rằng chúng ta làm điều đúng đắn và phải đối phó với khổ đau, bất hạnh ra sao.

Để làm được điều đó, Marcus dựa vào giáo lý về ba kỷ luật của Khắc kỷ rất hiện diện trong tác phẩm. Kỷ luật đầu tiên là nhận thức khách quan, kiềm chế cảm xúc để tâm trí không sai lầm. Kỷ luật thứ hai là hành động công bằng, đối xử với mọi người xứng đáng như thế nào. Và kỷ luật thứ ba là ý chí, kiểm soát thái độ trước những điều vượt tầm kiểm soát, chấp nhận mọi thứ đúng bản chất của nó.

‘Meditations'

Meditations được chia thành 12 quyển ngắn, viết trong thập kỷ cuối đời Marcus. Trong Quyển 1, Marcus bày tỏ lòng biết ơn với người thân, thầy cô, cha nuôi và cuối cùng là các vị thần. Các quyển còn lại không theo trình tự thời gian và lặp lại các ý tưởng tương tự. Rất nhiều phần mở đầu bằng "hãy nhớ" hay "luôn ghi nhớ".

Xuyên suốt tác phẩm là sắc thái buồn bã rất đỗi lòng người. Là người đàn ông quyền lực nhất, có lẽ Marcus cũng cảm thấy mình là người cô độc nhất thế giới, không ai để tâm sự ngoài chính mình.

Trong một số phần, chúng ta thấy cuộc đối thoại nội tâm giữa các câu hỏi và phản đối của một giọng đối thoại tưởng tượng, được đáp trả bởi một giọng thứ hai bình tĩnh hơn, sửa sai và phê phán. Giọng thứ nhất đại diện cho phía yếu đuối của Marcus; giọng thứ hai là tiếng nói của triết học.

Có nhiều chủ đề trung tâm được lặp đi lặp lại xuyên suốt tác phẩm.

1. Nhận thức về Thiện và Ác 

“You take things you don’t control and define them as “good” or “bad”. And so of course when “bad” things happen, or the “good” ones don’t, you blame the gods and feel hatred for the people responsible.” – Meditations 6.41
“Death and life, success and failure, pain and pleasure, wealth and poverty, all these happen to good and bad alike, and they are neither noble nor shameful – and hence neither good nor bad.” – Meditations 2.11

2. Sự thay đổi liên tục 

Chính từ tư tưởng của Heraclitus, Marcus rút ra một trong những chủ đề đáng nhớ nhất của mình, đó là sự vận động không ngừng của thời gian và sự biến đổi liên tục của vạn vật mà con người đang trôi chảy cùng dòng chảy ấy:

“Time is a river, a violent current of events, glimpsed once and already carried past us, and another follows and is gone.” – Meditations 4.43
“Everything’s destiny is to change, to be transformed, to perish. So that new things can be born.” – Meditations 12.21

3. Sự hữu hạn của kiếp người

Cái chết không đáng sợ vì nó là quy luật tự nhiên. Các nhà Khắc Kỷ thường xuyên thực hành "memento mori" - suy ngẫm về tính mong manh và vô thường của kiếp người để trân quý hiện tại.

“Suppose that a god announced that you were going to die tomorrow “or the day after.” Unless you were a complete coward you wouldn’t kick up a fuss about which day it was – what difference could it make? Now recognise that the difference between years from now and tomorrow is just as small.” – Meditations 4.47
“Constantly run down the list of those who felt intense anger at something: the most famous, the most unfortunate, the most hated, the most whatever. And ask: Where is all that now? Smoke, dust, legend… or not even a legend […] And how trivial the things we want so passionately are.” – Meditations 12.27

4. Sống hài hòa với tự nhiên

Marcus nhấn mạnh chúng ta cần luôn tuân theo tự nhiên, bởi nó tốt đẹp và hợp lý – được dẫn dắt bởi logos. Vì tất cả đều liên kết với nhau, con người vốn tốt đẹp bởi bản chất và không có gì tự nhiên là xấu xa.

“What injures the hive injures the bee.” – Meditations 6.5.

Khi một người làm điều sai trái với người khác, họ đang tổn thương chính mình.

Nhiệm vụ của chúng ta là giúp người khác nhận ra sai lầm mà không mất bình tĩnh, không mong chờ được đền đáp.

“What defines a human being – is to work with others.” – Meditations 8.12

5. Khắc Kỷ và Khoái Lạc

Marcus so sánh sự tương phản giữa chủ nghĩa Khắc Kỷ và Khoái Lạc: “Providence or atoms” – Meditations 4.3

Atoms ám chỉ vũ trụ theo quan điểm của trường phái Khoái Lạc, dựa trên “mixture, interaction, dispersal”, trong khi Providence lại đề cập đến hệ thống của Khắc Kỷ về “unity, order, design”. – Meditations 6.10

6. Sự hợp lý

Marcus tin tưởng (như tất cả các nhà Khắc Kỷ) rằng lý trí con người có thể được sử dụng để thấu hiểu lý trí vũ trụ tồn tại trong tự nhiên (logos). Ông khuyên nên tránh những hành động ngẫu nhiên, rời rạc.

“You need to avoid certain things in your train of thought: everything random, everything irrelevant […] so that if someone says, “What are you thinking about?” you can respond at once (and truthfully) that you are thinking this or that.” – Meditations 3.4

7. Sức mạnh tiềm tàng của tâm trí

Chúng ta có thể tự quyết định cách nhìn nhận các sự việc và luôn có thể lựa chọn cách sống đức hạnh. Nếu luyện tập, chúng ta có thể xóa bỏ mọi ấn tượng xấu từ tâm trí, bởi vì chúng ta hoàn toàn kiểm soát được suy nghĩ và hành động của bản thân.

“The things you think about determine the quality of your mind. Your soul takes on the colour of your thoughts” – Meditations 5.16
“The mind adapts and converts to its own purposes the obstacle to our acting. The impediment to action advances action. What stands in the way becomes the way.” – Meditations 5.20
“To live a good life: We have the potential for it. If we can learn to be indifferent to what makes no difference. – Meditations 11.16
“It never ceases to amaze me: we all love ourselves more than other people, but care more about their opinion than our own.” – Meditations 12.4

8. Đau khổ và sự yếu đuối

At dawn, when you have trouble getting out of bed, tell yourself:

“I have to go to work – as a human being. What do I have to complain of, if I’m going to do what I was born for – for the things I was brought in this world to do? Or is this what I was created for? To huddle under the blankets and stay warm?” – But it’s nicer here… So you were born to feel “nice”? Instead of doing things and experiencing them?” – Meditations 5.1
“Think of yourself as dead. You have lived your life. Now take what’s left and live it properly.” – Meditations 7.56

Khuyên đọc: 

Nguồn: Eternalised